ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

ΠΟΤΕ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΗΚΕ

Οι αναφορές για το χρόνο κατασκευής του μηχανισμού αρχίζουν από τον 3ο αιώνα π.X. και φθάνουν μέχρι τα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ.

Όμως ο 3ος αιώνας π.Χ. σαν χρόνος κατασκευής του μηχανισμού απορρίπτεται διότι:

α. Όπως προηγουμένως αναφέραμε (κεφάλαιο περί μοιρών) η διαίρεση του κύκλου και της εκλειπτικής σε 360ο είναι δημιούργημα του 2ου αιώνα π.Χ.

β. Εάν το σύστημα των τεσσάρων γραναζιών, επί του μηχανισμού, των 53 δοντιών, εκ των οποίων τα δύο έκκεντρα με εγκοπή και πείρο, αναπαριστούν την ανωμαλία της Σελήνης (την μεταβλητή γωνιακή της ταχύτητα) σύμφωνα με τη θεωρία του Ιππάρχου…

«53-teeth gears are awkward to divide. So it may seem surprising that the gearing includes two gears with 53 teeth(f1, l2), whose effects cancel in the train leading to the Saros Dial. But the gearing has been specifically designed so that the “epicyclic table” e3 turns at the rate of rotation of the Moon’s apogee—the factor 53 being derived from the calculation of this rotation from the Metonic and Saros cycles, which are the basis for all the prime factors in the tooth counts of the gears. The establishment of the 53-tooth count of these gears is powerful confirmation of our proposed model of Hipparchos’ lunar theory. The output of this complex system is carried from e6 back through e3 and thence, via e1 and b3, to the zodiac scale on the Front Dial and the lunar phase7 mechanism. Our CT confirms the complex structure of axis e that this model entails». (1)

Η απόδοσή του στα ελληνικά:

«Τα 53-δόντια των γραναζιών είναι δύσκολο να χωριστούν. Αυτό μπορεί να φαίνεται περίεργο επειδή ο μηχανισμός περιλαμβάνει δύο γρανάζια με 53 δόντια (F1, L2), των οποίων τα αποτελέσματα ακυρώνουν την αρχική υπόθεση της θεωρίας του Saros Dial. Ο μηχανισμός έχει σχεδιαστεί ειδικά έτσι ώστε η «κυκλική επιφάνεια» e3 να γυρίζει στο ρυθμό περιστροφής της Σελήνης με το απόγειο, να συμπίπτει με τον αριθμό 53 που προέρχεται από τον υπολογισμό αυτής της περιστροφής των κύκλων του Μέτωνος και του Σάρου, οι οποίοι αποτελούν τη βάση για την διάτα- ξη αυτή (η οποία βασίζεται στον αριθμό των δοντιών) των οδοντωτών τροχών. Η κατασκευή των εξαρτημάτων αυτών με 53-δόντια επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό του προτεινόμενου μοντέλου της σεληνιακής θεωρίας του Ιππάρχου. Η εφαρμογή αυτού του πολύπλοκου συστήματος πραγματοποιείται πίσω από το e6 μέσω της e3 και από εκεί, μέσω του e1 και Β3, στο ζωδιακό κύκλο στην κλίμακα του Μέτωπο Dial και του μηχανισμού στη σεληνιακή φάση. Το δικό μας σύστημα CT επιβεβαιώνει την πολύπλοκη δομή του»

…τότε η κατασκευή του μηχανισμού υποχρεωτικά τοποθετείται χρονικά από την επιστημονική ενηλικίωση του Ιππάρχου και μετά, ήτοι από το 160 με 150 π.Χ. και μετά.

Οι κ. Freeth και Jones (2), της ομάδας διερεύνησης του μηχανισμού, συμπέραναν ότι ο κατασκευαστής του μηχανισμού ήταν Κορινθιακής καταγωγής επειδή πάνω στο μηχανισμό ήταν χαραγμένοι οι μήνες του Κορινθιακού ημερολογίου καθώς και η γραμματοσειρά της λέξης «ΙΣΘΜΙΑ» πάνω στο ημερολόγιο των πανελλήνιων αγώνων ήταν μεγαλύτερη από εκείνη της λέξης «ΟΛΥΜΠΙΑ».

Όμως:

α. Η απεικόνιση ενός ημερολογίου επί του μηχανισμού μπορεί να προσδιορίσει και την καταγωγή του κατασκευαστή; Γιατί αναγκαστικά να ήταν Κορίνθιος και όxι Αθηναίος (Αθήνα η πατρίδα του Μέτωνα), Κυζικηνός (Κύζικος η πατρίδα του Καλίππου), Αλεξανδρινός (λόγω του Αλεξανδρινού ημερολογίου ) ή οποιοσδήποτε άλλος Έλληνας;

β. Από το μέγεθος της γραμματοσειράς των πανελλήνιων αγώνων δεν μπορούμε να αποφανθούμε για την καταγωγή του κατασκευαστή δεδομένου ότι οι άλλες δύο λέξεις «ΠΥΘΙΑ» και «ΝΕΜΕΑ» είναι γραμμένες με την ίδια περίπου γραμματοσει- ρά με εκείνη της λέξης «ΙΣΘΜΙΑ». Απλά, για λόγους συμμετρίας γύρω από τον κύκλο, η γραμματοσειρά της λέξης «ΟΛΥΜΠΙΑ» θα έπρεπε να είναι μεγαλύτερη αυτής της λέξης «ΙΣΘΜΙΑ». Στην περίπτωση αυτή, αλλά και με την ίδια γραμματοσειρά της λέξης «ΙΣΘΜΙΑ», τα γράμματα της λέξης «ΟΛΥΜΠΙΑ» θα επικάλυπταν τις υποδιαιρέσεις της σπείρας του Μετώνιου κύκλου. Αναγκαστικά, ο χαράκτης γράφει τη λέξη

«ΟΛΥΜΠΙΑ» αριστερά με μικρότερη γραμματοσειρά σε σχέση με τη λέξη «ΙΣΘΜΙΑ». Επίσης, θα πρέπει να αναφερθεί ότι κατά τα έτη σύμπτωσης των Ισθμίων και των Ολυμπίων, επειδή τα Ίσθμια είναι τοποθετημένα πρώτα στο καντράν των αγώνων, πρέπει να προηγούνται ημερολογιακά των Ολυμπίων.

Εικόνα: Η σπείρα του Μετώνιου κύκλου και το ημερολόγιο των Πανελλήνιων αγώνων (οπίσθια όψη του μηχανισμού) (εικόνα διαδικτύου).

Σε καμιά περίπτωση ένας διανοούμενος δεν θα διέπραττε το ατόπημα, θέλοντας να τονίσει την καταγωγή του, να διαστρέψει το αποδεκτό: ισότιμοι οι πανελλήνιοι αγώνες αλλά μεγαλοπρεπέστεροι όλων αυτοί της Ολυμπίας. Υπήρχε ένας πιο εύσχημος και σαφής τρόπος για να τονίσει την καταγωγή του. Η ίδια η υπογραφή του π.χ. «Ιππάρχω ειμί» ή «Ίππαρχος ο Νικαεύς εποίει».

Επανερχόμαστε στο Κορινθιακό ημερολόγιο. Θα μπορούσε το Κορινθιακό ημερολόγιο να έχει χρηστικό ρόλο από ημερολογιακής άποψης πάνω στο μηχανισμό;

Η απάντηση είναι αρνητική διότι:

α) Οι 235 μήνες του μετώνιου κύκλου διά του 12 (μήνες ενός σεληνιακού έτους) δίνει ακέραιο υπόλοιπο 7. Οι υπόλοιποι 7 αυτοί μήνες τίθενται εμβόλιμοι σε επτά έτη του 19ετούς κύκλου τα οποία μετατρέπονται σε έτη με 13 μήνες το καθένα. Αν οι εμβόλιμοι μήνες τίθενται στα έτη 1, 3, 6, 9, 11, 14 και 17 τότε η διάρκεια σε ημέρες των ετών του δεκαεννεαετούς κύκλου είναι:

Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, σε σεληνιακά έτη των 355 ή 354 ημερών να παρεμβάλλονται έτη 13 μηνών διάρκειας 384 ημερών. Οπότε, τα έτη του 19ετούς κύκλου άλλοτε υπολείπονται του τροπικού έτους (ημερολόγιο της πρόσθιας πλευράς του μηχανισμού 365, 25 ημερών) κατά 10 ή 11 ημέρες, και άλλοτε υπερκαλύπτουν αυτό κατά 19 ημέρες.

Ένας πολυετής κύκλος δύναται να διαιρεθεί σε έτη, εξάμηνα, δίμηνα, μήνες, τέρμινα. Το σεληνιακό αρχαιοελληνικό έτος ήταν διάρκειας 354 ημερών, ποτέ διάρκειας 355 ή 384 ημερών.

β)Ο έβδομος μήνας του Κορινθιακού ημερολογίου είναι ο Αρτεμίσιος. Εάν μετρούσαμε σεληνιακά έτη με την επάνοδο του δείκτη στην αρχή της σπείρας έπρεπε αυτός να διανύει τον 8ο μήνα, τον Ψυδρέα. Επανέρχεται όμως στον 1ο μήνα (Φοινικαίος) του ημερολογίου. Άρα χρησιμοποιώντας το Κορινθιακό ημερολόγιο δεν μετράμε σεληνιακά έτη.

Δεν ενέχει λοιπόν αυτό το ημερολόγιο την περιοδικότητα, βασική ιδιότητα κάθε ημερολογίου. Έτσι λοιπόν, από τη στιγμή που ο ρόλος του Κορινθιακού ημερολογίου δεν είναι χρηστικός, τότε υποχρεωτικά είτε θα είναι διακοσμητικός (γιρλάντα πάνω στο μηχανισμό) είτε συμβολικός.

Γνωρίζουμε ότι στην Κλασσική και στην Ελληνιστική περίοδο, μυθολογικά και ιστορικά θέματα, πέραν των προσώπων, αποτυπώνονται στην τέχνη. Όπως:

• Στο δυτικό αέτωμα του Ναού του Δία στην Ολυμπία, η μάχη Κενταύρων και Λαπιθών είναι μια αλληγορία των Ελληνοπερσικών πολέμων.

• Η νίκη των Ροδίων επί του Δημητρίου (ουσιαστικά η αντοχή της Ρόδου στην πολιορκία) αποθεώθηκε με την κατασκευή του Κολοσσού.

• Η νίκη των Ατταλιδών επί των Γαλατών αποθεώθηκε με την κατασκευή του Βωμού της Περγάμου.

Ο μηχανισμός αποτελεί τέχνη; Αναμφίβολα ναι, από τη στιγμή που σε μια κατασκευή αυτών των διαστάσεων μπόρεσε να συμπυκνωθεί η επιστημονική γνώση πέντε αιώνων ελληνικής δημιουργίας, και πολλών αιώνων γνώση και εμπειρία ανατολικών λαών (π.χ. σάρος) τις οποίες οι Έλληνες δανείστηκαν, διερεύνησαν και βελτίωσαν περαιτέρω.

Το 146 π.Χ. βέβαια συντελέστηκε ένα κοσμοϊστορικό γεγονός. Η μεγάλη Κόρινθος καταλαμβάνεται, ισοπεδώνεται και λεηλατείται από τους Ρωμαίους. Οι κάτοικοί της εξανδραποδίζονται. Είχαν κατά το παρελθόν βέβαια σημειωθεί κι άλλες παρόμοιες καταστροφές που πόνεσαν ιδιαίτερα.

Αναφέρουμε μερικές:

494 π.Χ. καταστροφή της Μιλήτου με την καταστολή της Ιωνικής επαναστάσεως από τους Πέρσες. Με την παράσταση της τραγωδίας του Φρύνιχου «Μιλήτου Άλωσις» ο τραγωδός τιμωρήθηκε με υπέρογκο πρόστιμο από τους Αθηναίους «Ὡς ἀναμνήσαντα οἰκήια κακὰ».

• 490 π.Χ. καταστροφή της Ερέτριας κατά την πρώτη περσική εισβολή.

• 348 π.Χ. καταστροφή εκ θεμελίων της Ολύνθου από τον πατέρα του Μεγαλέξανδρου Φίλιππο Β΄.

• 335 καταστροφή εκ θεμελίων της Θήβας με εντολή του Μ. Αλεξάνδρου (εξαιρέθηκε μόνο η οικία του Πινδάρου) και από τους κατοίκους όσοι δεν σφαγιάστηκαν εξανδραποδίστηκαν.

• και το 146 π.Χ. η Κόρινθος όπως αναφέραμε.

Να σημειώσουμε ότι η αντίσταση των Κορινθίων ενάντια στους Ρωμαίους ήταν η τελευταία πράξη αντίστασης στον μητροπολιτικό Ελληνικό χώρο.

Ο όλεθρος προκαλεί πάντα δυσάρεστα συναισθήματα στον άνθρωπο, πολύ περισσότερο στην περίπτωση ενός Έλληνα με ισχυρή ελληνική συνείδηση, και με την αίσθηση ότι έρχεται και η σειρά άλλων, ίσως και του ιδίου.

Εάν η ύπαρξη του Κορινθιακού ημερολογίου πάνω στο μηχανισμό ήταν μία επιμνημόσυνη αναφορά της καταστραφείσας και λεηλατηθείσας Κορίνθου, τότε θα έπρεπε:

Οι ενδείξεις του σάρου επί του μηχανισμού να αντιστοιχούν στις καταγεγραμμένες εκλείψεις μιας περιόδου που αρχίζει λίγα χρόνια μετά την καταστροφή της Κορίνθου (146 π.Χ.). Οπότε η αρχή αυτής της περιόδου θα πρέπει να είναι και η ημερομηνία έναρξης λειτουργίας του μηχανισμού και όχι ημερομηνία κατασκευής του (η οποία ασφαλώς έχει προηγηθεί). Άλλωστε η μορφή των γραμμάτων των επιγραφών του μηχανισμού, παραπέμπουν για την κατασκευή του στην περίοδο 150 π.Χ. με 100 π.Χ..

Σύμφωνα λοιπόν με τα όσα μέχρι τώρα αναφέρονται, δεν μπορεί να δοθεί η απάντηση στο ερώτημα για το πότε κατασκευάστηκε ο μηχανισμός, εάν δεν εξεταστεί το θέμα για το πότε άρχισε να λειτουργεί. Τα θέμα αυτό πραγματεύεται το επόμενο κεφάλαιο όπου και θα δοθεί ολοκληρωμένη απάντηση για το πότε κατασκευάστηκε.

Ο Αρχιμήδης και ο μηχανισμός

Την περίοδο από τα τέλη του 3ου π.Χ. ως τα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ. το μοναδικό πρόσωπο επιστημονικού κύρους, το οποίο θα μπορούσε να διεκδικήσει Κορινθιακή καταγωγή, είναι ο Αρχιμήδης. Από τον εποικισμό των Συρακουσών από τους Κορίνθιους το 730 π.Χ. μέχρι τη γέννηση του Αρχιμήδη (287 π.Χ.) έχουν μεσολαβήσει 450 χρόνια, διάστημα τουλάχιστον 15 γενεών.

Στο διάστημα αυτό στη Σικελία έχουμε:

Επιμιξίες μεταξύ Ελλήνων και γηγενών Σικελών
Επιμιξίες μεταξύ Ελλήνων διαφορετικών πόλεων
Καταστροφή πόλεων από Ελληνικούς εμφύλιους
Καταστροφή πόλεων από τους Καρχηδόνιους

Οι άνθρωποι πρόσφυγες αναζητούν ασφαλέστερους τόπους, όπως συμβαίνει και σήμερα. Οι Συρακούσες παρέμειναν το ασφαλέστερο κέντρο μέχρι την κατάληψή των από τους Ρωμαίους το 212 π.Χ. Εάν δε λάβουμε υπόψη μας και το εμπόριο οι Συρακούσες ήταν ένα κοσμοπολίτικο κέντρο. Ο Αρχιμήδης Συρακούσιος μεν, αλλά ενδεχομένως ο ίδιος να μην γνώριζε τις ρίζες καταγωγής του.

Όσον αφορά τον Αρχιμήδη τίθενται δύο ερωτήματα:

α) Είναι δυνατόν ο μηχανισμός να έχει κατασκευαστεί από τον Αρχιμήδη; Η απάντηση είναι αρνητική καθόσον:

Ο Αρχιμήδης ασχολήθηκε με αστρονομικά θέματα. O Ίππαρχος γράφει σχετικά:

«Ἀλλ’ ἐπί μὲν τῶν τροπῶν οὐκ ἀπελπίζω καὶ ἡμᾶς καὶ τόν Ἀρχιμήδη καὶ ἐν τῇ τηρήσει καὶ ἐν τῷ συλλογισμῷ διαμαρτάνειν καὶ ἔως τετάρτου μέρους ἡμέρας» (3).

«Ωστόσο στην περίπτωση των ηλιοστασίων πρέπει να παραδεχτώ ότι τόσο εγώ όσο και ο Αρχιμήδης μπορεί να έχουμε διαπράξει σφάλμα έως και ένα τέταρτο της ημέρας και στις παρατηρήσεις και στους χρονικούς υπολογισμούς μας».

Τα θέματα τα οποία αποτυπώνονται επί του μηχανισμού (π.χ. η ανωμαλία της Σελήνης) προϋποθέτουν εξεζητημένες αστρονομικές γνώσεις. Πέραν αυτού ο μοίρες δεν έχουν εισαχθεί ακόμη όπως προαναφέραμε. Αυτό υποχρεωτικά παραπέμπει στον Ίππαρχο ή σε εποχή μετά απ’ αυτόν.

Εάν η κατασκευή του μηχανισμού γινόταν στις Συρακούσες από τον Αρχιμήδη ή τους μαθητές του μετά τον θάνατο του δασκάλου τους, οι επιγραφές επί του μηχανισμού θα ήταν στη δωρική διάλεκτο. Κάτι τέτοιο δε συμβαίνει.

β) Υπάρχει έμμεσα σχέση του Αρχιμήδη με τον μηχανισμό;

Με την καταστροφή των Συρακουσών από τους Ρωμαίους και τον θάνατο του Αρχιμήδη το 212 π.Χ. δύο κατασκευές (σφαίρες) του Αρχιμήδη μεταφέρονται στη Ρώμη. Για την πλέον εξελιγμένη κατασκευή του Αρχιμήδη, η οποία ήταν τοποθετημένη στο Ναό της Αρετής, απ’ το κείμενο του Κικέρωνα (4) προκύπτει ότι:

• Πρόκειται για μινιατούρα του πλανητικού συστήματος όπου γύρω από το κέντρο του (της γης) περιστρέφονται ο Ήλιος, η Σελήνη και οι γνωστοί πλανήτες (γεωκεντρικό σύστημα).

• Οι περιφορές του Ήλιου και της Σελήνης παρουσιάζονται βέβαια σύμφωνα με τις φαινόμενες κινήσεις τους στον ουρανό

• Οι κινήσεις στην κατασκευή γίνονται βάσει ενός μηχανισμού

Είναι γνωστές οι σχέσεις και οι επαφές του Αρχιμήδη με την Αλεξάνδρεια. Από την αλληλογραφία του με τον Ερατοσθένη επί μαθηματικών θεμάτων, και την γνωριμία του με τον Κόνωνα τον Σάμιο και τον μαθητή του Δοσίθεο εικάζεται ότι ο Αρχιμήδης πέρασε κάποιο διάστημα από την Αλεξάνδρεια ως μαθητευόμενος, δεδομένου ότι η Αλεξάνδρεια στην εποχή του ήταν το επιστημονικό κέντρο του κόσμου. Μήπως αντίγραφα των σφαιρών του ο Αρχιμήδης αποστέλλει στην Αλεξάνδρεια; Πέραν αυτού, θα μπορούσε ο σχεδιαστής του μηχανισμού να έχει πλήρη και λεπτομερή περιγραφή των σφαιρών από τη Ρώμη. Στην περίπτωση αυτή οι σφαίρες του Αρχιμήδη ενδεχομένως είναι πρώιμες εκδοχές του μηχανισμού.

Παραπομπές

(1) Freeth, T. et al. (2006) Decoding the Antikythera Mechanism: Investigation of an ancient astronomical calculator. Nature, 444

(2) Beckham, Mike. “The world’s first computer: Decoding the Antikythera Mechanism”Film, Production ARTE, ERT, NHK

(3) Πτολεμαίου «Μαθηματική Σύνταξις» Βιβλίο γ’, κεφ. α’

(4) CICERO “De republica” Βιβλίο Ι παραγρ. 21, 22.

Πληροφορίες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ - ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Δεν υπάρχουν σχόλια: